Dvanaest bisera Lane Bastašić

Zbirkom pripovijedaka (Mliječni zubi, Booka, Beograd, 2020) mlada bosanska spisateljica se definitivno potvrdila kao pisac velikog talenta i osobenog stila.

Pokušavajući da složim utiske koje su 12 kratkih priča iz zbirke Mliječni zubi ostavile na mene sjedim pored prozora u dnevnoj sobi i zurim u drvo fikusa na sredini sobe. Iz krošnje drveta se u tom trenutku jedan sasušen i žut list lagano spusti na pločice poda. Nedugo zatim pade još jedan. Pod stablom koje je izranjalo iz ogromne zemljane saksije primijetih tada čitavu hrpu suvih, uvrnutih i žutih, listova. Gledajući ih pomislih kako je Bastašić, odbacujući iz svojih pripovjedaka svaku suvišnost kao fikus sasušene listove, pripovjednu stvarnost u njima dovela do suštine: do mjesta kada ništa više nije moglo biti odbačeno jer bi se, time, izgubio smisao ispričanog, ali i do mjesta kada bi svaki detalj koji bi se dopisao pokvario sklad cjeline. Dvanaest pripovijedaka, kao dvanaest bisera, dugo su i strpljivo brušeni prije nego što ih je umjetnica nanizala na ogrlicu. 

Mliječni zubi je neobično snažna kritika malograđanskog društva uparloženog u palanačku ravnodušnost i savršeno mirnog pred činjenicom da produžetak takvog života neminovno vodi u ništavilo. Strah od vlastite slike u ogledalu drži svijet iz Bastašićkinih priča sapet u mengelama malograđanskog mentaliteta čiji je duh još šezdesetih godina prošlog vijeka bravurozno opisao i analizirao Radomir Konstantinović (R. Konstantinović: Filosofija palanke, Treći Program, Beograd, 1969.).

Mliječni zubi je priča o odrastanju „bez romantizovanja detinjstva iz perspektive odraslih“, kako sama autorica navodi na svom blogu. Bilo da govori o perverznoj starici, baba-tetki koja pred smrt unucima u ruke gura svoje sasušene sise (Posljednja večera) ili o prvoj menstruaciji (Krv) kao kraju jednog djetinjstva koje je „više nesređeno nego nesrećno“ ili o ocu koji iz rata dolazi da bi se ubio (Tata stiže kući), Bastašić nam očima djeteta otkriva skrovite kutke ljudskog bića. U svakoj priči pripovjedač je dijete koje raspolaže tek oskudnim rječnikom i znanjem o životu omeđenim vlastitim, djetinjim, iskustvom. Da bi se iz te perspektive opisala kompleksnost odnosa u svijetu (odraslih) potrebno je zaista maestralno spisateljsko umijeće.

Uvodna priča, Šuma, na izvjestan način je pozornica na kojoj se odvija radnja cijele zbirke. U društvu okovanom normama koje su iskopane iz prošlosti i idealizovane zaboravom, u društvu bez svijesti o vrijednostima izvan egzistencijalnih, život se ponavlja po šemi: jedi, radi, spavaj. Svako iskakanje iz ustaljenog reda predstavlja opasnost koja bi mogla uništiti taj i takav društveni poredak. Kako je život, na individualnoj ravni, nemoguće zaustaviti on se u „Šumi“ kao fluid izvlači iz društvenih okova i prelijeva na drugi nivo. Na toj drugoj ravni vidimo očeve koji masturbiraju do iznemoglosti i majke koje, priključene na infuziju sladunjave romantike, izlaz iz palanačke monotonije traže u virtuelnom svijetu televizijskih sapunica.

Priča o besperspektivnosti takvog svijeta u Šumi ima koliko očekivan toliko i paradoksalan kraj: ubistvom oca kćerka ne otkriva već zakopava istinu o stvarnom životu kako bi time omogućila nastavak života na nivou hibernacije.

Pod posebno povećalo Bastašić u „Šumi“ stavlja ženu i njenu ulogu u društvu satkanom od laži i licemjerja. Osim majke pripovjedač (djevojčica-kćerka) u priču uvodi još nekoliko neimenovanih ženskih likova. Iako date samo u skicama ove žene jasno vidimo kao čuvare okoštalog društvenog poretka koji se temelji na vječno istoj podjeli uloga između muškarca i žene.  

‘Osušio ti se, rekle bi mojoj majci, kao da govore o hortenzijama u dvorištu. Jede li ti? Što ti je onako oslabio?’, govorilo je selo najprije hinjeći zabrinutost, a potom majci otvoreno predbacujući krivicu za sumnjivo ponašanje i izgled njenog muža.

‘Da moj mora sam da se pegla’, rekla je jedna gospođa u redu iza nas u pošti, ‘pa prije bih da me u krađi uhvate nego da mi čovjek takav hoda’. Druga je dodala: ‘Vidi se to na čovjeku, kakvo žensko ima kod kuće.’

Oduzimajući joj rod (riječ žensko je srednjeg, neutralnog, roda) društvo ženi oduzima lični identitet i, time, pravo da bude čovjek. Ona, u društvu, ima ulogu domaćice i majke koja kod kuće obezbjeđuje kontinuitet i nepromjenjivost životne predstave. Selo (u priči predstavljeno neimenovanim ženama) je tu ne da joj pomogne nego da je, u slučaju potrebe, upozori i opomene na ono što je njena jedina uloga i prevashodna zadaća.

Uloga čovjeka u svijetu Šume formalno je prepuštena muškarcu jer kontrolu nad njim u svojim rukama drži žena. Kao čuvar postojećeg poretka ona je u mogućnosti da promiješa karte i uloge u predstavi drugačije postavi. Žena se, međutim, plaši da bi novom podjelom karata  izgubila kontrolnu ulogu u društvu i zato to ne čini. Život zato nastavlja da egzistira u stanju hibernacije.  

U Šumi oba glavna lika bježe od stvarnosti: otac, opterećen ovisničkom strašću, bježi u svijet šume u kojem se taj sramotni život uspinjao slobodno, divlje, bez riječi, uz otrovne gljive i veliko, zapetljano korijenje, a majka, pred dosadnom realnošću, kao noj u pijesak, glavu zariva u svijet sladunjave romantike tv-sapunica.

Nakon što ukazivanjem na grešku, prijetnjama i narodnim bajalicama ne uspijeva da promijeni situaciju u porodici, selo (društvo) zaključuje da je đavo došao po svoje pa diže ruke od porodice i pušta je niz vodu osuđujući njene članove na potpunu izolaciju i, u krajnjem slučaju, na umiranje.

Izlaz iz vrzinog kola palanačke ustajalosti moguć je jedino radikalnim presijecanjem čarobne vrpce kojom su oboje vezani za palanački život ali ni otac ni majka za takav čin nemaju snage. Shvatajući kakva im opasnost prijeti ako ih, zbog očevog čudnog ponašanja, napusti i posljednji snabdjevač hranom, Rusinka koja svake nedjelje donosi svježa jaja, kćerka se odlučuje na akciju. Dijete, kojem je dodijeljena uloga budućeg čuvara poretka, dilemu opstanak ili oceubistvo rješava na jedini mogući način. Njen čin u tom svijetu (vrijednosti) ne predstavlja grijeh već, prije, izbavljenje kojim se otac oslobađa grijeha, a majka tereta kojeg nije sposobna da se riješi.

Nakon što je zadavila oca djevojčica se istuširala kao što bi uradila i da je u dvorištu zakopala mrmota koji je bio smežuran i prljav kao mrtva, bezdlaka krtica. Zatim se pridružila majci za stolom, supi u tanjiru dodala prstohvat soli i mirno, bez traga krivice ili straha u glasu, prozborila: Nema tate, još uvijek.

Mati je nastavila da gleda svoju seriju na televizoru i, lagano žvačući hljeb natopljen supom, izgovorila ustaljenu frazu: samo ti jedi, sine! Život se nastavlja u svojoj učmaloj besmislenosti. Očevo odsustvo se ne osjeća. Njegovim uklanjanjem iz života kćerka je obezbijedila nesmetani kontinuitet palanačke monotonije. Izlaza iz začaranog kruga ionako nema.

Nakon što je Šumom otvorila pripovjedačku galeriju Bastašić na njene zidove kači slike na kojima su predstavljeni sadistički učitelji, umišljene psihološkinje, očevi koji se na sinovima fizički iživljavaju kao što su njihovi očevi to sa njima činili i majke koje kroz kćeri žele da ostvare svoje zamišljene snove. Plejada likova koji kao da su sišli sa slika Jheronimusa Boscha daju zbirci turoban i, reklo bi se, pesimističan ton. Reklo bi se, kažem, jer ova nadasve iskrena knjiga od čitaoca s pravom traži da odgovore na pitanja iz vanjskog svijeta stalno traži u sebi. Kopanje po vlastitoj svijesti je mukotrpan posao ali jedini koji vodi do spoznaje vanjskog svijeta. Ukazujući gdje se nalazi odgovor ova knjiga je, iako turobna i teška, zapravo, optimistična.

Mliječni zubi neće ponoviti komercijalni uspjeh koji je Lana Bastašić postigla romanom Uhvati zeca ali se ovom knjigom mlada bosanska spisateljica definitivno potvrdila kao pisac velikog talenta i osobenog stila.

Ovaj tekst je objavljen na portalu Buka.com

Poetins knecht op westelijke Balkan zit de NAVO dwars

https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/waarom-milorad-dodik-poetins-pion-in-bosnie-is~b740e49c/

(Goran Trkulja, De Volkskrant, 17 januari 2019)

De belangrijkste gast bij het vieren van de 23ste verjaardag van Republika Srpska – een van de twee entiteiten van Bosnië en Herzegovina – op 9 januari jl. in Banja Luka was de premier van Servië, Ana Brnabic.  Niet minder prominent aanwezig was de Russische ambassadeur in Bosnië, Pjotr Ivancov. Hun aanwezigheid bij de parade in de hoofdstad van Republika Srpska was niet alleen procedureel, het had een grote symbolische waarde voor hun gastheer. De boodschap die uit Banja Luka moest doorklinken tot in Brussel en Washington was: in Republika Srpska en Servië woont een volk dat het recht heeft om een gezamenlijke staat te vormen.

Nationalistische trots was niet het enige wat te lezen was uit de ogen van de leider van de Bosnische Serven, Milorad Dodik. Hij voelde zich ongetwijfeld heel machtig terwijl hij keek naar de speciale politie-eenheden met rode baretten die marcherend voor zijn ogen het Servische volkslied zongen. Of hij in hen zijn eigen leger herkende waarmee hij Republika Srpska van Bosnië en Herzegovina wil afsplitsen, weten we niet. Wel is bekend dat hij de Servische entiteit graag onafhankelijk van Bosnië wil zien, iets wat hij dagelijks duidelijk maakt.

De drie grootste etnische groepen van Bosnië en Herzegovina (Bosniakken, Serven en Kroaten) hebben na een drieëneenhalf jaar durende burgeroorlog in december 1995 een vredesakkoord gesloten. Bijlage vier van dit akkoord, dat tevens geldt als de grondwet van Bosnië en Herzegovina, zegt dat Bosnië uit twee entiteiten bestaat: Federatie Bosnië en Herzegovina (waar etnische Kroaten en Bosniakken in 10 min of meer etnisch verdeelde kantons wonen) en Republika Srpska, waar etnische Serven een meerderheid vormen van bijna 85 procent.

Terwijl de Bosniakken een gecentraliseerde staat zonder entiteiten en etnische regeringen wensen om hun positie als de grootste etnische groep binnen Bosnië veilig te stellen, eisen Kroatische nationalisten in Bosnië hun eigen entiteit (naar voorbeeld van Republika Srpska). Veel etnische Kroaten in Bosnië beschikken al over een Kroatisch paspoort, waarmee ze vrije toegang hebben tot de EU. Een eigen entiteit in Bosnië zou de potentiële vereniging met Kroatië in de toekomst daarmee alleen maar makkelijker maken. Maar, de grootste separatistische affiniteiten in Bosnië hebben de Serven. Hun onbetwiste leider, Milorad Dodik, die wrang genoeg lid is van het Bosnische drieledige Presidium, verbergt zijn separatistische ideeën niet.

-Servië is ons land en Bosnië en Herzegovina is alleen een tussenstop naar onze hereniging met Servië, zegt Dodik. Of: Republika Srpska functioneert al zelfstandig en is in staat dat ook zonder Bosnië te blijven doen. En: we zijn gewoon Serven, geen Bosnische Serven.

Als een veelbelovende sociaaldemocraat kwam Dodik twintig jaar geleden aan de macht, mede dankzij grote steun van de toenmalige Amerikaanse Staatssecretaris van Buitenlandse Zaken, Madeleine Albright. Inmiddels is Dodik drastisch van koers veranderd en een uitgesproken nationalist geworden. Zijn koersverandering is niet alleen nationalistisch gemotiveerd: dat heeft hem geholpen om de machtigste en een van de rijkste mensen op Balkan te worden. Terwijl hij vanwege corruptie op een “zwarte lijst” van het Amerikaanse Ministerie van Financiën belandde, vond hij in de Russische president Vladimir Poetin een nieuwe grote vriend.

Via de Optima Group van de Russische Njeftegazinkor controleren de Russen olieproductie en handel in Bosnië. Volgens het online platform capital.ba maken de Russen bewuste verliezen om het geld uit Bosnië weg te halen. Volgens de analytici  van capital.ba de OM en Belastingdienst van Republika Srpska doen hun ogen dicht voor deze maffiose praktijken omdat Russen beschermd zijn door Dodik en de corrupte regering van Republika Srpska.

In oktober vorig jaar, aan de vooravond van de landelijke verkiezingen in Bosnië, ontving Poetin Dodik in Sotsji om hem de overwinning bij de verkiezingen toe te wensen (die Dodik inderdaad won). Poetin zette ook de badge van Republika Srpska op zijn revers, waarmee hij Dodiks separatistische houding in Bosnië en Herzegovina duidelijk ondersteunde. Inmiddels wordt in Banja Luka een Servisch-Russische orthodoxe kerk gebouwd om de vriendschap tussen de (orthodoxe) volken van Rusland en Republika Srpska te bevestiggen.

Volgens sommige analytici is Dodik de belangrijkste man van Poetin geworden  in zijn strijd tegen de NAVO in de regio. Op de Balkan zijn slechts Servië, Bosnië, Kosovo en Macedonië geen lid van de NAVO. Maar, na het verbeteren van de relatie met Griekenland komt Macedonië in aanmerking voor NAVO-lidmaatschap. Bosnië kreeg in december vorig jaar het actieplan voor lidmaatschap van de NAVO, waarmee het proces van toetreding officieel is begonnen. Kosovo, dat onlangs tegen de wil van de EU en Servië een eigen leger uitriep en waar al een grote NAVO-basis (kamp Bondsteel, 4000 militairen) gestationeerd is, wil maar al te graag toetreden. Servië werkt weliswaar samen met de NAVO, maar houdt lidmaatschap stellig af.

Rusland doet van haar kant wat ze kan om dit potentiële NAVO-blok op de Westelijke Balkan te ondermijnen. Dodik lijkt daarbij Poetins belangrijkste pion te zijn. Als lid van het Presidium van Bosnië dwarsboomt Dodik permanent de toetreding van Bosnië tot de NAVO. Tegelijkertijd staat Servië onder grote druk van de EU en de VS om Kosovo te erkennen. Om meer beweegruimte voor onderhandelingen over de status van Kosovo te krijgen flirt Vučić met Poetin en de aan Poetins knie liggende knecht Dodik. Dodik zegt namelijk dat als Kosovo onafhankelijk mag worden, hij hetzelfde voor Republika Srpska wil. En als Kosovo een eigen leger mag uitroepen, waarom Republika Srpska dan niet?

Poetin komt donderdag, 17 januari naar Belgrado. Het zou ongebruikelijk zijn als hij, naast de president van Servië, in Belgrado ook een van de drie presidenten van Bosnië tegenkomt – Dodik. Maar, wanneer het over Milorad Dodik gaat, is niets te gek.

 

 

 

 

 

 

 

Vader en zoon

Link

Vader en zoon, Belgrado 2018

zondag 2 september 2018, 21:00 uur

In 1992 verloor journalist Goran Trkulja zijn land Joegoslavië. Hij schreef te kritisch, kreeg de keuze tussen meewerken of sterven en koos de derde weg: vluchten met zijn jonge gezin naar Nederland.
Zoon Pavle groeide hier op, terwijl Joegoslavië in geweld onderging en alleen nog bestond in de herinnering van zijn ouders. Maar dat toch trok. Eenmaal volwassen keerde Pavle terug en Goran bezoekt hem thuis in Belgrado om te vragen: deed ik er goed aan om te vertrekken? Heb ik jou daardoor tekort gedaan? Had ik moeten blijven en meevechten? Vragen dus van vader tot zoon, maar evengoed over keuzes van toen en nu en over zijn eigen verdwenen, fictieve land tegenover de realiteit van vandaag.

Een documentaire van Goran Trkulja & Marten Minkema

Krantenbezorgers op slippers

Het beeld van de eerste ontmoeting met mijn mentor jongen Abide* uit Eritrea zal ik nooit vergeten. Hij stond daar op het station in ‘s Hertogenbosch naast een grote reiskoffer en een paar AH-tassen, samen met zijn landgenoot. Als ik naast hem sta, geeft Abide me zijn telefoon om met zijn voogd te praten. De vrouw aan de andere kant van de lijn wil weten of de jongens veilig en goed zijn aangekomen en of er iemand is die op hun wacht.

Alles is goed, zeg ik.

Ik neem ze mee naar hun nieuwe woning, een zogeheten KWE. Dat staat voor ‘kleine wooneenheid’. Mijn collega Wil, van de stichting die migrantenjongeren begeleidt, is er al. Met de komst van deze twee Eritrese jongens en nog twee andere die later zouden komen, begint onze mentormissie. En hun nieuwe leven.

Op Abide moeten we goed letten, zo werd ons toen gezegd. Hij heeft zijn zieke moeder met twee broertjes en twee zusjes in Eritrea moeten achterlaten. Abide is bezorgd, en mogelijk depressief. Of misschien zelfs suïcidaal. Hij ziet de toekomst zwart in.

Handen en voeten

In zijn ogen herken ik de emoties. Hij is onrustig van binnen, is heel voorzichtig en heeft geen vertrouwen in mensen. Hij stelt weinig vragen. Terwijl de andere drie jongens vanalles willen weten en de nadruk leggen op emotioneel zware tijden die ze door moeten brengen zonder familie, stelt Abide weinig vragen.

Het is moeilijk via een tolk te praten. Het is nog moeilijker te praten met iemand die je niet kent en die je niet kan vertrouwen. Ik probeer het non-verbaal. Met handen en voeten. Met een glimlach. Met een pen en papier en tekeningen. Ik kan zo goed tekenen dat ik zelf de figuren die ik getekend heb niet herken. We lachen. Ik leg mijn hand op zijn schouder en kijk in zijn ogen. Hij knikt. Contact is gemaakt.

De rest van de afgelopen vijftien maanden zie ik als de beelden in een caleidoscoop.

Angst voor vrije tijd

Ik snap zijn angst voor de vrije tijd, de tijd waarin hij niets te doen heeft. Dan zit hij te denken. Over zijn moeder, over zijn reis. Over het broertje dat overweegt aan hetzelfde avontuur als hij te beginnen en via Sahara naar Libië te vertrekken. Daar moet hij niet aan denken. Hij kijkt naar beneden, naar zijn tenen in de leren slippers.

‘Moeilijk, meneer. Heel moeilijk. Ja.’

Daarom wil hij werken. Naast de school wil hij ook werken. Anders heeft ‘ie te veel tijd. En vrije tijd is gevaarlijk. Vrije tijd brengt brengt slechte gedachten naar boven.

Ik snap het, maar waar kan ik in deze zo goed georganiseerde samenleving en in een zo hoog ontwikkeld land werk vinden voor een Eritreeër die slechts een paar woorden Nederlands spreekt? Voor een jongen die onze normen (nog) niet echt snapt. Die met pantoffels of op plastic sandalen naar de winkel komt, terwijl de temperatuur buiten net boven de nul is. Die misschien wel weet wat een zebra is, maar van een zebrapad nog nooit heeft gehoord.

Muren van aarde

Later, toen hij zich wat beter in Nederlands kon uiten, wilde ik wat meer van hem over zijn leven in Eritrea horen. Ik vroeg naar waar hij woonde, hoe zijn dorp er uit zag. Ik wilde bij zijn huis beginnen. Of hij dat kon vergelijken met de Nederlandse huizen.

‘Nee, meneer. Dan kan niet’, zei hij me, met een glimlach.

Ik wilde het proberen en begon met de vraag: wat voor dak hadden de huizen in je dorp?

-Van gras, zei Abide

-De muren?

-Van aarde!

-En de ramen?

-Hmmm…geen glas in ramen!

-Hoeveel kamers in huis? Een, twee, drie…en een keuken?

-Een kamer, zei Abide droog.

In zijn ogen las ik iets, een vraag:

-Snap je nu beter hoe groot de kloof is tussen onze werelden?

Krantenbezorger

Op het moment dat we dit gesprek voerden, werkte Abide als krantenbezorger. In het dorp waar hij woonde, hadden ze een tekort aan krantenbezorgers en ik zag dat als een de kans voor Abide. Alleen…

– Spreek ‘ie Nederlands, vroeg de baas van de krantenbezorgers, toen ik hem belde.

– Nee, niet echt, zei ik. Maar hij leert het op school. En hij is een snelle en goede leerling. Zo probeerde ik mijn mentorkind ‘te verkopen’.

-Vertel me dan hoe ik hem kan uitleggen wat ‘ie moet doen en ik zal hem aannemen, liet de baas weten.

Voordoen, samendoen

Voordoen, samen doen, zelf doen = vaardigheid leren!

Die leus stond geplakt op de muur van ons kantoor. Dus, voordoen! De volgende ochtend om half vijf stond ik samen met Abide voor de deur van het plaatselijke kantoor voor de krantenbezorgers. Vijf dagen lang hebben we samen de kranten bezorgd. De vijfde dag had hij me niet meer nodig, maar ik wilde er zijn om te voorkomen dat hij zou schrikken van de hoeveelheid kranten op zaterdag. En dat was nodig!

Je moet weten, vertelde ik later aan mijn vrienden, dat hij vooraf nauwelijks wist wat een krant was en zeker niet dat de kranten in Nederland direct op adres worden bezorgd. Op een adres? Ja, dat ook nog: huizen in zijn dorp hebben geen adres.

Abide wilde graag werken en hij werd een van de beste krantenbezorgers. In zes maanden tijd is hij maar één keer voor drie dagen ziek thuis gebleven. Hij had griep. Voor de rest ging Abide iedere avond, behalve op zaterdag, om half acht naar bed om de volgende dag fit te zijn voor kranten en school.

Moeder

Tot zeven uur kranten bezorgen, dan thuis douchen, eten en om 07.40 uur naar de les. Iedere ochtend, zes maanden lang. Zelfs in juli en augustus, toen hij nog een baantje erbij nam, bleef hij iedere ochtend kranten bezorgen.

In juli bleef hij ook een keer thuis. Toen had hij vernomen dat zijn moeder in Eritrea was gestorven.

X  X  X

Na een jaar op de Internationale Schakel Klas van de Willem 1 College in ‘s Hertogenbosch is Abide begonnen aan de opleiding voor transport en logistiek bij een ROC in omgeving. Inmiddels is hij 18. Drie dagen zit hij op school, twee dagen loopt hij stage. Drie avonden per week werkt Abide als hulpjongen bij twee restaurants in Den Bosch.

Onlangs werd ik uitgenodigd om bij hem te komen eten. Om te vieren dat hij door gaat naar het tweede opleidingsjaar. Een traditioneel Eritrees gerecht stond op tafel: injera, de luchtige pannenkoeken die je in combinatie met een pittige rode saus en gebraden kippen- of rundvlees eet. Lekker.

* Abide is een gefingeerde naam.

Gepubliceerd op 12-04-2018 in de RFG Magazine (https://rfgmagazine.nl/krantenbezorger-op-slippers-of-een-eritreer-op-weg-naar-integratie/)

 

Kleine Mo

Na het eten met vrienden in Den Bosch fietsen mijn vrouw en ik terug naar huis. Op de weg naast het fietspad kruipt een nieuwe zwarte Audi. De zijruit gaat langzaam open. Het hoofd van een jonge man met Arabisch gezicht roept iets naar mij maar ik versta hem niet. Ik stap van mijn fiets af. De Audi stopt ook en ik hoor de man nu wel.

-Meneer, hebt u ooit in O. gewerkt?

Zijn gezicht komt mij ineens bekend voor maar ik weet nog steeds niet wie hij is.

Ik zeg “ja” en een lange man in achter in de twintig komt uit de auto glimlachend naar me toe. Voor dat ik zijn uitgestoken hand schud beginnen de herinneringspuzzels in mijn hoofd zich te sorteren en ik herken hem. Voor mij staat Mohammad, de jongste zoon van een emigrantengezien uit Afghanistan. Mohammad was nog geen 18 toen hij mijn leerling werd in een school die aangesloten was aan een justitionele jeugdinrichting in het dorpje O. Kleine Mo, zoals hij bij zijn medeleerlingen en bij de docenten genoemd werd, onderscheidde zich van zijn medeleerlingen door zijn lange lichaam en door zijn hoge IQ. Een paar weken voor dat zijn straf door de behandelingscommissie opnieuw bekeken zou worden, kreeg Mo een vrij weekend om naar huis te gaan. Het ging goed op school en binnen de groep deed hij het ook aardig. Zijn behandelaar zou een goed rapport over hem uitbrengen waardoor zijn straf niet te lang zou worden verlengd. Er was zelfs een kans dat hij met een “proefverlof” van een half jaar naar huis ging. Mohammad wist het. Toch keerde hij na zijn weekendverlof niet terug naar de inrichting. Zijn naam kwam “op telex” te staan. Gevlucht, dus. Ik had hem sinds toen niet meer gezien.

Nu staat een tien jaar oudere Mo voor me. Hij is wat langer en breder maar zijn vriendelijke, bijna kinderlijke glimlach verraadt hem. Ik vraag hoe het met hem gaat en meteen voeg ik er aan toe dat hij niet hoeft te vertellen wat voor werk hij doet. Maar Kleine Mo verrast mij.

-Ik wil juist dat tegen u zeggen want ik ben van het “slechte pad” af. Ik heb een baan als verkoopmanager bij een autosalon in S. en het gaat goed met me, zegt Mohammad.

Ik ben blij dat te horen en ik omhels hem. Ik vraag waarom hij het per se aan mij wilde vertellen.

-Omdat u in ons geloofde!

Ik houd zijn hand in de mijne en kijk hem in de ogen. Hij glimlacht naar me en straalt vertrouwen uit. Ineens herinner ik me onze klasgesprekken en discussies tijdens de pauze in de schooltuin. Zijn geklaag over racisme en discriminatie die ik niet wilde accepteren.

-Je mag het feit dat je anders bent niet als excuus gebruiken voor je eigen falen. Neem je afkomst in je voordeel en pluk de vruchten uit de tuinen van beide huizen. Met de vlucht in criminaliteit vecht je niet tegen de discriminatie. Integendeel, je speelt daarmee de racisten in de kaart.

Had ik toen echt geloofd dat Mohammad uit de getto zou kunnen kruipen waar de maatschappij, zo subtiel en genadeloos, hem en de andere “licht getinte” jongens duwde? Waarom zou hij dat getto verlaten waarin hij zich zo vertrouwd voelde? Waar hij zich niet hoefde te schamen voor de lange overjassen van zijn gesluierde moeder en haar zusters? Waar geen ABN te horen was maar het Nederlands met Arabische keelklanken die ritselen als de bange veldvogels in de vlucht voor de maaiers.

De zwarte Audi ging weg en verdween langzaam uit zicht. Ik bleef nog even met Kleine Mo in mijn gedachten. Het leek alsof Mohammad na tien jaar van zijn weekendverlof terugkeerde om het geloof in de “licht getinte jongens” aan mij terug te geven.

 

Mali Mo

Snježana i ja se biciklima vraćamo s večere kod prijatelja u Den Boschu. Cestom pored biciklističke staze, uporedo s nama, klizi novi, crni audi. Prednje staklo suvozača polako se spušta i iz auta proviruje glava mladića. Marokanac? U svakom slučaju malo obojeni mladić nešto govori ali vjetar u mojim već ionako otvrdlim ušima priječi mi da ga razumijem. Zaustavljam se i silazim s bicikla. Staje i automobil.

-Gospodine, jeste li ikada radili u O, pita me mladić čije mi lice postaje poznato ali još ne znam ko je taj mladi čovjek koji se smiješi izlazeći iz automobila.

Dok prihvatam pruženu ruku, kockice sjećanja se polako slažu i ja znam de se predamnom nalazi Mohammed, najmladji sin iz porodice afganistanskog doseljenika iz Z. Nije još bio napunio 18 godina kada je bio moj djak. Medju štićenicima u zatvoru za maloljetnike u mjestu O, Mali Mo, kako su ga zvali i drugovi i nastavnici u školi koja je pripadala zatvoru, izdvajao se visinom i inteligencijom. Prije isteka dvogodišnjeg probnog kaznenog perioda Mohammed je dobio slobodan vikend poslije kojeg se nije vratio u zavod. Njegovo ime potom je stavljeno na teleks što je značilo da je Mohammed u bjekstvu. Od tada ga, više, nisam vidio.

Sada preda mnom stoji deset godina stariji Mohammed ali je široki osmjeh koji otkriva pravilne, bijele zube ostao isti. Kaže da je sretan što me vidi jer je uvijek želio da mi kaže da je na pravom putu. Mohammed sada radi kao menadžer prodaje u Peugeotovom predstavništvu u S. Pitam ga zašto je baš meni želio to da kaže, a on kaže zato što se vjerovali u nas.

Gledam Mohammeda i prisjećam se naših razgovora u razredu i za vrijeme pauza izmedju nastavnih časova, pred školskom zgradom. Znam da sam mu govorio da porijeklo nije ni nedostatak ni opravdanje za skretanje s pravog puta. Prije bi svoje afgansko porijeklo mogao da iskoristi kao uporednu prednost nekoga ko poznaje dvije kulture. Dok ga gledam pitam se da li sam tada stvarno vjerovao da će se Mali Mo izvući iz geta u koje ovo društvo suptilno i nemilosrdno gura Mohammeda i ostale malo obojene dječake? Iz geta u koje se, potom, sami, dobrovoljno, zatvaraju jer se u tom prostoru osjećaju sigurni i zaštićeni, jer se tamo ne stide zbog dugačkih mantila svojih u marame umotanih majki i tetaka? U geta u kojima se i ne govori drugačiji holandski do onaj grleni, njihovih očeva, iz kojeg pršte arapski vokali kao uplašene ševe pred koscima?

Crni audi se polako udaljavao i ubrzo nestao iz vidokruga, a ja  pomislih kako se Mali Mo, nakon deset godina, vratio s onog dopusta za vikend da mi vrati vjeru u malo obojenu djecu.

 

Niet de islam maar economische en politieke misère bedreigt Bosnië

De IS-vlag wappert nu ook in Europa, kopte deze krant (DM 3/2). Het mag niet verbazen. Onthoofding als middel om de tegenstander angst aan te jagen is niet door de jihadisten van IS uitgevonden. Al tijdens de oorlog in Bosnië hebben daar vechtende jihadisten minstens 31 Servische soldaten op deze manier omgebracht.

Op 27 mei 1995 namen leden van de zogenaamde El Mujaheed-eenheid van het Bosnische leger het kleine, maar strategisch belangrijke plaatsje Vozuca in. Deze eenheid bestond voornamelijk uit strijders die afkomstig waren uit Afghanistan, Pakistan, Tsjetsjenië en Algerije en is verantwoordelijk voor de onthoofding van een groep Servische militairen, die na de slag gevangen was genomen.

De Kroatische krant Slobodna Dalmacija publiceerde op 27 september 2001 een artikel, gebaseerd op documenten van het Hoge Gerechtshof in Den Haag, dat onderzoek doet naar oorlogsmisdaden in ex-Joegoslavië. Hierin wordt gesproken over de vondst van in totaal 31 onthoofde lichamen van Servische militairen op plaatsen waar deze islamitische vrijwilligers gevochten hebben. De onthoofdingen zijn op camera vastgelegd en de chef van de toenmalige Bosnisch-Servische militaire inlichtingendienst Milovan Milutinovic heeft ze destijds aangeboden aan een Nederlandse nieuwszender. De beelden zijn echter nooit opgedoken op westerse tv-zenders.

Aan het begin van de drie jaar durende burgeroorlog in Bosnië en Herzegovina waren de moslims in het land getalsmatig in de meerderheid, maar in militair opzicht veel zwakker dan hun Servische tegenstanders. Vrijwilligers uit verschillende hoeken van de islamitische wereld snelden naar Bosnië om aan de zijde van hun geloofsgenoten mee te vechten. Hun komst werd begeleid door financiële en militaire hulp uit landen als Iran en Saudi-Arabië. Vanaf augustus 1993 werd de eenheid ‘El Mujaheed’ – de internationale vrijwilligers – zelfs officieel onderdeel van het door moslims gedomineerde Bosnische regeringsleger. Voor misdaden begaan door deze eenheid, werd generaal Rasim Delic in Den Haag veroordeeld tot een driejarige gevangenisstraf.

Na de oorlog is een aantal van deze strijders in Bosnië gebleven. Hun precieze aantal is niet bekend; men gaat uit van een paar honderd tot 3.000 mensen. Als beloning voor hun militaire diensten werd hen het Bosnische staatsburgerschap toebedeeld. Het grootste gedeelte woont nu in Centraal-Bosnië in de omgeving van de stad Zenica.

Volgens een rapport van Crisis Group Europe vormen de nazaten van deze jihadisten geen directe bedreiging voor de veiligheid in Europa. De Bosnische economische en politieke crisis is echter wel een voedingsbodem voor islamitisch fundamentalisme in het land.

Marko Babic die doceert aan de Universiteit in Warschau stelt dat salafisme in Bosnië moet worden belicht vanuit een sociale en politieke context. Salafisme is de religieuze uitspatting van de algemene ontevredenheid over de betreurenswaardige situatie waarin de hedendaagse Bosnische maatschappij verkeert. Dezelfde conclusie kan worden getrokken voor andere delen van ex-Joegoslavië waar overwegend moslims wonen, zoals het zuiden van Servië, Kosovo en Macedonië. Autochtone Bosnische moslims die een religieuze opleiding hebben genoten in landen als Pakistan, Qatar en Saoedi-Arabië keren daarna vaak terug naar hun land. Ook om deze reden is het gevaar van islamitisch radicalisme in dit land groter dan in andere regio’s op de Balkan met een grote moslimpopulatie.

Dit artikel is op 4 februari 2015 gepubliceerd in De Morgen.

Project Danilo

Lieve vrienden,

Een tijd geleden heb ik met een groep vrienden de vereniging NeBo gesticht. NeBo staat voor (je raadt het wel) Nederland – Bosnië. In het Servo-Kroatisch betekent nebo ‘hemel’, waarmee onze vereniging ook een symbolische betekenis krijgt. Lees verder